Böbreküstü bezi bozuklukları, vücudun hayati işlevlerini etkileyen önemli endokrin hastalıklar arasında yer alır. Bu bezler çok fazla veya çok az hormon ürettiğinde farklı sağlık sorunları ortaya çıkar. Erken teşhis edilmediğinde yaşamı tehdit edebilecek komplikasyonlar gelişebilir. Bu yazıda böbreküstü bezinin yapısı, salgıladığı hormonlar, sık görülen bozukluklar, belirtiler, tanı ve tedavi yöntemleri detaylı şekilde ele alınacaktır.
Böbreküstü Bezleri Nedir ve Nerede Bulunur?
İnsan vücudunda iki adet böbreküstü bezi (sürrenal bez) vardır. Her biri üçgen şeklinde, yaklaşık 5x3x1 cm boyutlarında ve ortalama 6 gram ağırlığındadır. Karın boşluğunun en arkasında, böbreklerin hemen üzerinde yerleşmişlerdir. Sağ böbreküstü bezi karaciğerin, sol böbreküstü bezi ise dalağın arkasında bulunur.
Böbreküstü bezleri iki ana kısımdan oluşur:
- Korteks (kabuk): Hormonların büyük kısmı burada üretilir. Üç farklı tabakadan meydana gelir:
- Zona glomerulosa: Aldosteron (mineralokortikoid) üretir.
- Zona fasciculata: Kortizol (glukokortikoid) üretir.
- Zona retikularis: Androjen hormonlarını (DHEA, androstenedion) salgılar.
- Medulla (öz): Sinir sistemiyle ilişkili bu yapı adrenalin ve noradrenalin (katekolaminler) salgılar.
Böbreküstü Bezlerinin Salgıladığı Hormonlar
Böbreküstü bezleri, vücudun stres yanıtını, su-tuz dengesini, metabolizmayı, kan basıncını ve bağışıklık sistemini düzenleyen hayati hormonlar salgılar.
- Aldosteron: Böbreklerde sodyum tutulumunu ve potasyum atılımını sağlar. Kan basıncının düzenlenmesinde kritik rol oynar.
- Kortizol: Karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasını düzenler. Bağışıklık sistemini baskılar, stres yanıtını yönetir, iltihabı kontrol eder.
- Androjenler: Erkeklik hormonlarıdır. Kadınlarda da düşük seviyelerde bulunur. Ergenlik gelişiminde ve cinsel fonksiyonlarda rol oynar.
- Adrenalin ve Noradrenalin: Kalp hızını, kan basıncını ve enerji mobilizasyonunu artırarak ani stres durumlarına yanıt verilmesini sağlar.
Böbreküstü Bezi Çalışmazsa Ne Olur?
Böbreküstü bezleri yeterli hormon salgılamadığında adrenal yetmezlik gelişir. Bu durumda:
- Sodyum tutulamaz, tansiyon düşer.
- Potasyum artar (hiperkalemi).
- Metabolik asidoz ortaya çıkar.
- Halsizlik, kilo kaybı, düşük tansiyon ve yaşamı tehdit eden adrenal kriz görülebilir.
Böbreküstü Bezi Hastalıklarının Türleri
Böbreküstü bezinde hem hormon fazlalığı hem de hormon eksikliği ile seyreden bozukluklar vardır. Ayrıca tümörler ve hiperplazi gibi yapısal değişiklikler de hastalık nedenleri arasındadır.
1. Addison Hastalığı (Primer Adrenal Yetmezlik)
- Böbreküstü bezleri kortizol ve aldosteron salgılayamaz.
- En sık nedeni otoimmün yıkımdır.
- Tüberküloz ve kanamalar da sebep olabilir.
- Belirtiler: Halsizlik, kilo kaybı, düşük tansiyon, hiperpigmentasyon, iştahsızlık.
- Tedavi: Kortizol ve aldosteron yerine koyma tedavisi.
2. Sekonder Adrenal Yetmezlik
- Hipofiz bezi ACTH hormonu üretemediğinde ortaya çıkar.
- Korteks uyarılamaz ve kortizol salgısı azalır.
3. Cushing Sendromu
- Kortizol fazlalığına bağlı gelişir.
- Belirtiler: Yuvarlak yüz (ay yüzü), bufalo hörgücü, karın çatlakları, kilo artışı, hipertansiyon, tip 2 diyabet, osteoporoz.
- Kadınlarda kıllanma ve adet düzensizliği, erkeklerde cinsel isteksizlik olabilir.
- Nedenler: Hipofiz tümörü (Cushing hastalığı), böbreküstü bezi tümörü, kortizon ilaçları.
4. Conn Sendromu (Primer Hiperaldosteronizm)
- Aldosteron fazlalığı vardır.
- Sonuç: Sodyum tutulumu, hipertansiyon, hipokalemi.
- Belirtiler: Kas krampları, çarpıntı, halsizlik, sık idrara çıkma, baş ağrısı.
5. Feokromasitoma
- Böbreküstü bezinin medullasındaki tümörden kaynaklanır.
- Katekolaminlerin (adrenalin, noradrenalin) aşırı salgılanmasıyla ortaya çıkar.
- Belirtiler: Ani başlayan yüksek tansiyon atakları, çarpıntı, terleme, baş ağrısı, panik atak benzeri şikayetler.
- Nadir görülse de tanı konulmadan ani ölüme yol açabilir.
6. Adrenal Adenom ve Kanserler
- Görüntüleme yöntemlerinde tesadüfen fark edilen kitlelere insidentaloma denir.
- Fonksiyonel adenomlar hormon fazlalığına yol açar.
- 4 cm’den büyük kitlelerde kanser riski artar.
Böbreküstü Bezi Bozukluklarının Belirtileri
Belirtiler hastalığın türüne göre farklılık gösterir. Genel bulgular şunlardır:
- Halsizlik, yorgunluk, kas güçsüzlüğü
- Tansiyon yüksekliği veya düşüklüğü
- Kilo kaybı veya gövde bölgesinde aşırı kilo
- Çarpıntı, terleme, baş ağrısı
- Adet düzensizliği, kıllanma artışı
- Depresyon, kaygı bozukluğu, sinirlilik
- Ciltte morarma, çatlaklar veya hiperpigmentasyon
Tanı Yöntemleri
Böbreküstü bezi hastalıklarının tanısında hem laboratuvar testleri hem de görüntüleme yöntemleri kullanılır.
- Kan, idrar ve tükürük testleri: Kortizol, aldosteron, ACTH, renin, katekolamin düzeyleri ölçülür.
- Görüntüleme: Ultrason, BT, MR ile tümör veya hiperplazi araştırılır.
- Fonksiyonel testler: Düşük doz deksametazon testi, ACTH stimülasyon testi gibi özel testler tanıda kullanılır.
Tedavi Yöntemleri
Tedavi, hastalığın türüne ve hormon dengesizliğine göre değişir.
- Addison hastalığı: Kortizol ve aldosteron yerine koyma tedavisi.
- Cushing sendromu: Tümörün cerrahi çıkarılması, radyoterapi veya ilaç tedavisi.
- Conn sendromu: İlaç tedavisi veya cerrahi.
- Feokromasitoma: Tümörün cerrahi olarak çıkarılması, ameliyat öncesi tansiyon dengelemesi.
- Adrenal tümörler: Boyutuna ve fonksiyonel durumuna göre takip veya cerrahi.
Komplikasyonlar
Tedavi edilmeyen böbreküstü bezi hastalıkları ciddi ve yaşamı tehdit eden sonuçlara yol açabilir:
- Adrenal kriz (kortizol eksikliği sonucu şiddetli tansiyon düşüklüğü)
- Kalıcı hipertansiyon ve kalp-damar hastalıkları
- Böbrek yetmezliği
- Osteoporoz ve kemik kırıkları
- Diyabet ve metabolik bozukluklar
Önleme ve Yaşam Tarzı Önerileri
Böbreküstü bezi bozukluklarının kesin önlenme yöntemi yoktur. Ancak risk azaltıcı bazı adımlar mümkündür:
- Kortizon içeren ilaçları doktor önerisi dışında kullanmamak.
- Düzenli sağlık kontrolleri ile hormon seviyelerini takip etmek.
- Aile öyküsü olan bireylerde erken tarama yapmak.
- Dengeli beslenme, stres yönetimi ve düzenli uykuya dikkat etmek.
Ne Zaman Doktora Başvurmalı?
Aşağıdaki durumlarda vakit kaybetmeden doktora başvurulmalıdır:
- Sebepsiz yorgunluk, ani kilo kaybı veya kilo artışı
- Tansiyon dengesizliği (çok yüksek veya çok düşük)
- Çarpıntı, terleme, ani baş ağrıları
- Kadınlarda aşırı tüylenme ve adet düzensizliği
- Kas güçsüzlüğü ve kramplar
Acil durumlar:
Adrenal yetmezlik hastalarında ani tansiyon düşüklüğü, şiddetli kusma, bilinç kaybı veya aşırı halsizlik gelişirse acil servise başvurulmalıdır. Bu durumda adrenal kriz söz konusudur ve hayatı tehdit edebilir.
Sonuç
Böbreküstü bezi bozuklukları, vücudun hormonal dengesini doğrudan etkileyen ciddi sağlık sorunlarıdır. Addison hastalığı, Cushing sendromu, Conn sendromu ve feokromasitoma gibi farklı tablolarla karşımıza çıkabilirler. Erken tanı ve uygun tedavi ile hastaların yaşam kalitesi büyük ölçüde artırılabilir.
Bireyler, yeni gelişen veya açıklanamayan belirtiler yaşadıklarında vakit kaybetmeden endokrinoloji uzmanına başvurmalıdır. Düzenli kontroller, doğru tedavi ve bilinçli yaşam tarzı tercihleri, böbreküstü bezi bozukluklarının yönetiminde en önemli adımlardır.
Prof. Dr. Mahmut Muzaffer İlhan – Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı
